?! Küsitud kujul või valitud artikli osast otsitut ei leitud, kasutan laiendatud otsingut.
Leitud 28 artiklit
haalima, (ma) haalin 'haalama, köitpidi vedama' < kasks hālen 'ziehen, holen'
- Murded: `aalima '(laeva) köit- või trossipidi vedama' Kuu VNg Sa Hää Ris; `aalma Tõs Khn (EMS I: 49-50)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1893: 60 hālama 'anholen, anziehen (ein Tau)'; ÕS 1980: 144 haalama 'mer. kal. (laeva, võrku) köit- või trossipidi vedama';
- Saksa leksikonid: MND HW II: 1 hālen 'ziehen, holen; jem. etw. weiter vorn Liegendes einholen, z.B. vorausgefahrene Schiffe'
- Käsitlused: < ee haalama (EEW 1982: 240); < kasks hālen 'ziehen, holen' (Raag 1997: 188)
- Sugulaskeeled: sm haalia [1605] koota, kahmia, noutaa, hakea < sm haalata, lms deskr (SKES: 46; SSA 1: 125); sm haalia [1605] < sm haalata (‹ rts hala 'hilata, nostaa, haalia' (Häkkinen 2004: 156)
knoop, knoobi 'sõlm' < kasks knôp 'Knoten', vrd hol knoop
- Murded: knoop 'meremehesõlm; sõlm kiirusühikuna' Rei Phl Hää; noop Khk Emm Khn; nuup Kuu (EMS III: 351)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 347 knōp, knōbi (D, P) 'Knoten' (in P. bes., wo die Theile eines einzeln an die eines anderen geknotet werden), verschiedene Benennungen auf Schiffen sind (D): kābel-karni-, taldres-, törling-, Türgi-, waldres-, wandi-knoop; Wiedemann 1893: 313 knōp, knōbi (D, P) 'Knoten' (in P. bes., wo die Theile eines einzeln an die eines anderen geknotet werden), verschiedene Benennungen auf Schiffen sind (D): kābel-karni-, taldres-, törling-, Türgi-, waldres-, wandi-knoop; VL 2012 knoop 'kerakujuline sõlm köie otsas' '(hol knoop)'; Tuksam 1939: 571 Knoten 'sõlm (auch med. und mer.)';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 knôp 'Knoten, Knopf, Knauf, Knospen'; Schiller-Lübben knopen 'knüpfen'; MND HW II: 1 knôp 'Verdickung, dicker Knoten im Schiffstau';
- Käsitlused: < …. 'Knoten' (EEW 1982: 876); < asks knôp 'Knoten im Log' (GMust 1948: 49, 79); < hol knoop (Mereleksikon 1996: 166)
- Läti keel: lt † knupis zusammengebundenes Tuch, in dem etwas getragen wird, kleiner Packen (Sehwers 1918: 151);
- Sugulaskeeled: lv knop̄ Strauss, grosses Flachsbündel (von 1 Liespfund und mehr) < kasks knôp (Kettunen 1938: 142)
- Vrd nupp
kraav, kraavi 'kaevand' < kasks grave 'Graben'
- Esmamaining: Virginius 1687-1690
- Vana kirjakeel: (Gutslaff 1648: 216) kaiwomo 'graben'; (Virginius 1687-1690) ka se Kraw saj täis wett; (Göseken 1660: 382) kaiwand 'Grabe'; (Vestring 1720-1730: 94) Kraaw, -wi 'Der Graben'; (Helle 1732: 120) kraaw 'der Graben'; (Piibel 1739) Ja tete krawi kahhe müri wahhele; (Hupel 1780: 190, 251) kraaw, -i r., d. 'der Graben'; raaw, -i W. 'ein Graben'; (Arvelius 1790: 165) kui temma krawist wet jöi; (Hupel 1818: 100) kraaw, -i r. d. 'Graben; Graf'; (Lunin 1853: 72) kraaw, -i r. d. 'канава; графъ'
- Murded: kraav, kraavi 'kaevand' Hi L K I(-oa-, -ua-); kraav, kraavi T V(-v´); kraav, `kraavi R; kravi RId; kraab Lä; raav Sa Muh L VlPõ; raav´ M; raab L (EMS III: 792)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 425 krāw, krāwi 'Graben'; Wiedemann 1893: 386; ÕS 1980: 307 kraav;
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 grave 'Graben'; graven 'graben, be-, auf-, eingraben' < germ *grab-a-; MND HW II: 1 grāve 'Graben, Kanal, Flußbett'
- Käsitlused: < kasks grave (EEW 1982: 975; Raun 1982: 50); < asks grâf (Ariste 1972: 95); < asks grāve 'kraav' (EES 2012: 181)
- Läti keel: lt grãvis (1638 Ghrawis) Graben < mnd. grāve 'Graben' (Sehwers 1918: 39, 87, 148); grāvis Graben < mnd. grāve 'Graben' (Sehwers 1953: 36; Jordan 1995: 63);
- Sugulaskeeled: sm ravi (1787; 1659 iuoxugrawi 'taisteluhauta') oja, tien reuna / Graben, Straßenrand; < mrts grav 'hauta, kaivanto, viemäri, uurre'; is kravi pieni oja < ee; krj ravi maantienoja; vdj kravi oja, viemäri < sm (SSA 3: 58); sm krävätä (1874) kaivaa, kovertaa / graben, aushöhlen < rts gräva 'kaivaa' (SSA 1: 423); vdj kravi kraav; канава, ров (VKS: 484); lvS grāv Graben (SLW 2009: 58); lv grō̬v, grō̬i der Graben < kasks grave (Kettunen 1938: 62); grǭv kraav; grāvis (LELS 2012: 65)
käsper, käspri 'kirss' < kasks kersebere 'Kirsche'
- Esmamaining: Stahl 1637
- Vana kirjakeel: (Stahl 1637: 61) Karsberi marri 'kirsch'; (Gutslaff 1648: 221) Wissila Marri 'Kirsch'; (Göseken 1660: 454) Karsbeer marri 'kirsch'; (Helle 1732: 104) käsperi-marri 'die Kirsche'; (Helle 1732: 299) käspere pu 'Kirschenbaum'; (Hupel 1780: 169) käsperi marri r. 'die Kirsche'; käsperi pu r. 'Kirschbaum'; (Hupel 1818: 65) käsperi marri r. 'Kirsche'; käsperi pu r. 'Kirschbaum'; (Lunin 1853: 44) käsperi marri r. 'вишня'
- Murded: `käsper, -ri (-re) 'mari' Khn Hää; `kasperi (mari, puu) Hää VMr (EMS IV: 554); käsper, -i 'puu' Sa Hi Muh (Saareste IV: 544)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 277 käsper, käsperi '= kir´s'; käsperi-mari 'Kirsche'; Wiedemann 1893: 251 käsper, käsperi '= kir´s'; käsperi-mari 'Kirsche';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 kerse 'Kirsch'; kersbere, kars-, kasbere 'Kirsche'; MND HW II: 1 kersebere, kers-, karse-, kesse-, kasse-, kasper 'Kirsche, Frucht von Prunus cerasus'
- Käsitlused: < kasks kersebere (EEW 1982: 1148); < kasks kasbere, karsebere 'Kirsche' (Ariste 1963: 92); < kasks karse-, kersebere (Liin 1964: 62; Ariste 1972: 98); < kasks kerse-, karse-, (kas)bere 'Kirsche' (Haak 1976: 84)
- Läti keel: lt *ķezbẽre [1638 Keßbehres] Kirsche < mnd. kersebere 'Kirsche' (Sehwers 1918: 89, 149); šķẽrbẽres, šķẽrbẽles, škerbeles Kirschen < nd. kersebere (Sehwers 1953: 131); ķezbẽre < nd. kessebēre, käßbēr 'Kirsche' (Sehwers 1953: 64); ķezberis, ķezbere Kirschbeere < mnd. kersebēre 'Kirsche' (Jordan 1995: 72); šķērbēre Kirsche < mnd. kersebere (Jordan 1995: 101);
- Sugulaskeeled: sm kirsikka [1874; 1644 kirsperi] Kirsche < mrts kirse-, kyrse-, körsabær 'kirsikka' (‹ kasks kersebere) (SSA 1: 372); lv kež̄bir Kirschbaum < kasks kersebere (Kettunen 1938: 116)
lekk, leki 'lekkimine' < asks leck, sks Leck
- Murded: lekk, leki Khk Pöi Emm Khn Hää; lekk, lekki Kuu Hlj (EMS V: 87)
- Eesti leksikonid: ÕS 1980: 363 lekk 'auk, vett läbilaskev koht laeva keres'; Mereleksikon 1996: 214 lekk 'vett läbilaskev koht (auk või pragu) laevakeres'; EKSS 3: 95 lekk 'mer. auk, vett läbilaskev koht laevakeres'; Tuksam 1939: 623 Leck 'väljavoolu auk; lekk (von Schiffen)';
- Saksa leksikonid: MND HW II: 1 lek, lēke 'undichte Stelle, insbes. Schiffsleck, Loch im Schiffskörper'
- Käsitlused: < sks Leck (EEW 1982: 1277); < asks leck 'Leck, Loch um Unterwasserteil des Schiffes' (GMust 1948: 26, 81)
- Sugulaskeeled: lv lek̄ Leck (Kettunen 1938: 187); lv lek leke; sūce (LELS 2012: 165)
- Vt lekkima
lood, loodi 'loodimisvahend; raskusmõõt' < kasks lode, lôt 'Lot'
- Esmamaining: Stahl 1637
- Vana kirjakeel: (Stahl 1637: 81) löhd, löhdi∫t 'Kugel'; (Stahl 1637: 88) löhd, löhdi∫t 'Loth'; (Gutslaff 1648: 225) Lôti 'Kugel'; (Göseken 1660: 291) löhd, -i 'Kugel'; löhdi 'Lodt (Kugel)'; (Göseken 1660: 477) Lött 'bleywurff / Senckebley'; Lott 'Senckebley / Bleywurff'; lotti kaas se Merri Süwwadusse tagga otzima 'ergründen (die Tieffe des Meers)'; (Göseken 1660: 385) kax loot (raskusmõõt) 'Zwey looht (uncia)'; (VT 1686) sis lassiwa nemmä jälle Löhdi Wette; (Vestring 1720-1730: 120, 122, 123) Lööd, -di 'der Kugel; Lauf an der Flinte'; Lood, -di 'Die Bleyschnur so die Mäurer gebrauchen'; Loot, -ti 'Das Senck Bley der Schiffer'; (Helle 1732: 133) lööd, g. löe, ac. de 'die Kugel, das Gewicht'; loot 'das Senkbley der Schiffer'; (Piibel 1739) Öiged waekausid, öiged lööd, öige wak ja öige kan peab teil ollema; (Hupel 1766: 54) se wötko nelli head noa otsa täit [pulwert], se on saksa arro järrele üks loot; (Hupel 1780: 208, 207) loot (lood), -i r., d. 'Senkbley der Schiffer, Bleyschnur der Maurer'; lööd, lödi ~ löe r. 'die Kugel, das Gewicht'; (Hupel 1818: 126, 128) lööd od. lööt, lödi, selt. löe r. d. 'Kugel, Gewicht, Bleyschnur, Belywürf'; loot, -i r. d. 'Senkbley; Bleyschnur; Gewicht; kugel; Flintenkugel; ein Loth'; (Lunin 1853: 92, 94) lööd ~ lööt, lödi r. d. 'ядро, пуля, вѣсъ; лотъ, грузило'; loot, -i r. d. 'глубомеръ; грузило, лотъ; ядро, пуля, вѣсъ'
- Murded: lood (-d´) 'raskusmõõt; loodimisvahend' Jäm Hi L Ha Trm Plt; luod R; l̬u̬ut´, loodi eL (EMS V: 393)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 586, 587 lōt´, lōdi (lōd´) 'Kugel, Bleikugel, Loth (auch als bestimmtes Gewicht), Senkblei, Uhrgewicht'; lȫd, lȫe '= lōt´'; Wiedemann 1893: 530 lōt´, lōdi (lōd´, lȫd´, lȫt) 'Kugel, Bleikugel, Loth (auch als bestimmtes Gewicht), Senkblei, Uhrgewicht'; ÕS 1980: 379 lood '(loodimisvahend)';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888; Schiller-Lübben lode (= lôt) '(Blei)kugel; Senkblei, Gewichtsstück, Bleiklotz'; lôt, lode 'Blei; alles aus Blei gemachte, Bleimarke; Kugel; Senkblei, um die Tiefe des Meeres oder die senkrechte Linie zu meßen; als bestimmtes Gewicht: halbe Unze; als Münze der sechszehnte Theil einer Mark'; MND HW II: 1 lôt (loet), lö̂de (loide) 'Blei als Metall; Senkblei (zum Ausloten der Wassertiefe), Richtblei (zur Feststellung der Senkrechten); Gewichtsstück (urspr. aus Blei)'
- Käsitlused: < kasks lot 'Blei, Kugel, Gewichtseinheit' (EEW 1982: 1355-1356); < kasks lode (Raun 1982: 78; Ariste 1963: 96; Ariste 1972: 96); < kasks lôt, lode (Liin 1964: 48); < kasks lôd ~ lôt 'Loth, Senkblei, Bleikugel' (GMust 1948: 65, 82); < sks Lot, hol lood 'tina' (Mereleksikon 1996: 225); < asks lōt, lode 'plii, pliikuul; lood meresügavuse mõõtmiseks; münt' (EES 2012: 248)
- Läti keel: lt luõde [1638 Lohda] Kugel, Flintenkugel < mnd. lōde 'Bleikugel, ein gewisses Gewicht' (Sehwers 1918: 31, 91, 153); luode, luoda Kugel; Lot, Bleilot < mnd. lode (Jordan 1995: 76); luõte Lot (Gewicht) das Bleilot, das die Schiffer auswerfen; das Bleilot der Zimmerleute und Tischler (Sehwers 1953: 74);
- Sugulaskeeled: sm luoti, luodi [Agr] ammus, kuula; luotilaudan paino; vanha painomitta Geschoßkugel; Uhrgewicht, Lot (Senkblei, Gewicht) < mrts lodh 'kuula, painoyksikkö' (‹ kasks lōt); is lōti; krj luoti < sm luoti (SSA 2: 110); sm luoti Geschoßkugel; Uhrgewicht, Lot < asks lôt ~ rts lod (Bentlin 2008: 138); lvS luod Bleilot; lv lēᴅ´ (SLW 2009: 112); lvS lüöd, luod Bleilot (SLW 2009: 116); lv lēᴅ´, lȫᴅ´ Kugel, Lot, Bleilot < kasks lôt (Kettunen 1938: 189); lēḑ, lēţ kuul, lood; lode, svērtenis (LELS 2012: 164, 166); luot lood; lote (LELS 2012: 178)
- Vt loodima. Vrd kloot
loodima, (ma) loodin 'rõhtsihti määrama; meresügavust määrama' < kasks loden 'lothen'
- Esmamaining: Wiedemann 1869
- Murded: `loodima 'loodivihiga kaaluma' Vll Hää Plt; `lu̬u̬tma Nõo; `loodima 'rõhtsihti määrama; veesügavust määrama' S L Juu Plt; `luodima R KPõ Iis; `lu̬u̬t´ma Trv T V(-mõ Krl); `lu̬u̬t´me M (EMS V: 396)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 586 lōtima, -din 'sondiren, lothen, nivelliren'; Wiedemann 1893: 530 lōtima, -din (lōdima) 'sondiren, lothen, nivelliren'; ÕS 1980: 379 loodima 'kontrollima, kas on loodis; maapinna punktide kõrgust kindlaks määrama; mere sügavust mõõtma'; Tuksam 1939: 646 loten 'arh. loodima; mer. sügavust mõõtma';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888; Schiller-Lübben loden 'löthen; mit dem Senkblei, dem Lothe, untersuchen (ob es lothrecht ist)'; MND HW II: 1 lö̂den (loeden, loiden) '(urspr. mit Blei) löten, Metallteile durch flüssiges Metall verbinden; mit dem Lotblei nachmessen'
- Käsitlused: < ee lood (EEW 1982: 1356); < kasks loden 'sondieren, lothen, nivellieren' (GMust 1948: 65, 82); < asks loden 'loodima' (EES 2012: 248)
- Läti keel: lt luõdêt löten < mnd. lōden 'löten' (Sehwers 1953: 74);
- Sugulaskeeled: lv lēt́t́ə̑, lȫt́t́ə̑ löten < ? sks (Kettunen 1938: 189); lv lùo̯də̑ löten < kasks loden (Kettunen 1938: 207); lv lēḑtõ loodida; līmeņot (LELS 2012: 164)
- Vt lood
marss, marsi 'mastikorv, platvorm masti lõpul' < kasks marse 'Mastkorb, Schiffsmast'
- Esmamaining: Hupel 1818
- Vana kirjakeel: (Hupel 1818: 137) mars-purri r. 'Mars-Segel'; (Lunin 1853: 102) mars-purri r. 'парусъ на марсѣ'
- Murded: marss neer 'nöörid ülemisel marsseilil, milledega saab suure tuule ajal raja maha tõmmata' Ris (EKI MK); (Saareste II: 837)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 635 mars-puri, mars-seil´ 'Marssegel'; Wiedemann 1893: 573 mars-puri, mars-seil´ 'Marssegel'; ÕS 1980: 408 marss 'platvorm masti lõpul, kus algab teng';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 mers(e), mars(e), mersch 'Mars, Mastkorb; der Mast selbst'; Schiller-Lübben merse, (mersche), marse 'Korb oder Helm am Schiffsmast; der Mast selbst'; MND HW II: 1 marse (martze), merse (mersch) 'Topfkastell, Mastkorb des Segelschiffes'
- Käsitlused: < hol mars (EEW 1982: 1508); < kasks marse 'Mars, Mastkorb' (GMust 1948: 36, 83); < hol mars 'korv' (VL 2012: 614)
- Läti keel: lt marszēgele Marssegel (Sehwers 1953: 76);
- Sugulaskeeled: lv mar̄`s Teil des Mastes bei Rahschiffen, Mars; mar̄`s-pūr´az Marssegel (Kettunen 1938: 217); lv mars marss; marss, masta kurvis; marspūŗaz marsspuri; marsbura (LELS 2012: 183)
meig, meiu 'kasepuu või -oksad (suvistepühiks)' < kasks mei, meige 'der Monat Mai'
- Esmamaining: Vestring 1720-1730
- Vana kirjakeel: (Gutslaff 1648: 226) Hack /o 'Mey'; (Göseken 1660: 496) Meykuh (mai) 'Mey (majus)'; (Vestring 1720-1730: 135) Meioot 'Meien, Bircken laub'; (Hupel 1780: 215) meiud (meiood P.) r. 'Mayen, Birkenlaub'
- Murded: mei, meiu Muh Hi Mar; meig, meiu Sa (EKI MK); `meiud (pl.) Kuu; meiukuu 'maikuu' S; meikuu Mär (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 656 mei, meiu 'Maie, Maibirke'; meiu-kū (O) 'Maimonat'; Wiedemann 1893: 593 mei, meiu 'Maie, Maibirke'; meiu-kū (O) 'Maimonat'; ÕS 1980: 414 meig 'murd. (pühadeks) tuppa toodud noorte lehtedega puu või oksad';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 mei, meig 'der Monat Mai; Frühling, fig. Blüte, Flor'; Pl. meige, meigen 'grüner Festzweig, Reis von Birken etc. zum Schmuck der Kirchen u. Häuser'; Schiller-Lübben mei, meig(e) 'der Monat Mai; Frühling, Blüte'; MND HW II: 1 mey, meye (meyg, *may) 'der Mai, der Monat; Frühling, Zeit der Blüte; Maienbusch, grüne Zweige von Birken zum Pfingstfest'
- Käsitlused: < kasks meje (EEW 1982: 1524); < kasks mei, meige (SKES: 339; Liin 1964: 43; Haak 1976: 85; EES 2012: 279)
- Läti keel: lt meĩja grüne Zweige, junge Birkenbäume < mnd. meige (Sehwers 1918: 33, 153); lt meĩja Maie < nd. mei 'ein grüner Birkenzweig, welcher im Frühling zur Ausschmückung der Häuser dient' (Sehwers 1953: 78);
- Sugulaskeeled: sm meiju [1850; Agr meijnlehdille] juhannuskoivu, koivunoksa / junge Birke als Schmuck zu Johanni, Birkengrün < rts maj 'lehvä, limo' (‹ kasks mei, meije 'lehvä, koivunoksa') (SSA 2: 156); lv meì̯, meì̯ə̑z Maie, Birke < kasks mei, meige (Kettunen 1938: 219)
mekkima, (ma) mekin 'maitsma' < kasks smecken, sks schmecken
- Esmamaining: Lenz 1796
- Vana kirjakeel: (Gutslaff 1648: 236) maitzma 'schmecken'; (Lenz 1796: 57) Kui nüüd ne Marja jo nakkawa mekkimist sama; (Hupel 1818: 139) mekkima r. d. 'schmecken, kosten'; (Lunin 1853: 104) mekkima r. d. 'отвѣдывать, пробовать'
- Murded: mekkima (-mä) R; mekkima eP; `mek´mä (-me) Kod KJn Krk Hel TLä San Rõu Plv (EKI MK); mekk, mekki 'maitse, maik' Rid(mekk, megi Kuu VNg, mekki Jõe Vai); mekk, meki eP; mek´k, meki Krk T Har Rõu Vas Se (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 657 mekk, meki 'Schmecken'; mekkima, mekin 'schmecken, kosten'; Wiedemann 1893: 594 mekk, meki 'Schmecken'; mekkima, mekin 'schmecken, kosten'; ÕS 1980: 414 mekkima; mekk, meki kõnek. 'maik';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 smecken 'Geschmack haben; kosten, schmecken'; smacken 'schmecken; schmatzen, mit den Lippen (namentl. beim Essen, wie die Schweine thun)'; smek-mêster 'Speisemeister, der die Speisen und Getränke zu schmecken hat'; Schiller-Lübben smecken 'Geschmack haben, Geruch haben, riechen; kosten, schmecken'; smaken 'schmecken, kosten'; smak 'Schmecken, Genießen; Geschmack'; MND HW III smāken, smecken 'Geschmack besitzen; schmecken, kosten, prüfen, genießen'
- Käsitlused: < ee mekk 'Schmecken, Geschmack' (EEW 1982: 1526); < kasks smecken (Raun 1982: 91; EES 2012: 280); < sks schmecken (EKS 2019)
- Läti keel: lt smeķêt [1638 smeckeht] schmecken < mnd. smecken (Sehwers 1918: 95, 159; Sehwers 1953: 112); lt smeķēt schmecken, kosten < mnd. smecken (neben smāken) (Jordan 1995: 91); lt smaka (meist unangenehmer) Geruch; Gestank; Geschmack; Gerücht < mnd. smak 'Geschmack; Geruch' (Jordan 1995: 91); lt smek´e, smek̄´ Geschmack (Kettunen 1938: 375);
- Sugulaskeeled: vdj mekkiä mekkida, maitsta; отведывать, пробовать (VKS: 717); lvS ∫chmeckeb [1769] schmecken (SLW 2009: 186); lv smek̀kə̑ schmecken < kasks smecken (Kettunen 1938: 375); smek̄ Geschmack (Kettunen 1938: 375); lv mak̆kà Geschmack; Beigeschmack < kasks smak (Kettunen 1938: 215); lv smēkkǝ rauchen; schmecken (Raag 1987: 328); smekkõ maitsta, maitseda; garšot, nogaršot; smekīg maitsev; garšīgs (LELS 2012: 297); smēkõ suitsetada; smēķēt (LELS 2012: 297)
meski, meski 'rukkijahuleotis' < kasks mêsch, meisch 'Maische'
- Esmamaining: Hornung 1693
- Vana kirjakeel: (Göseken 1660: 497) mechkil 'tranck (potus)'; (Hornung 1693: 23) Mesk 'Mesch im Brauen'; (Vestring 1720-1730: 136) Mesk 'Die Mesche vom Bier (Reval)'; (Helle 1732: 139) mesk 'die Mesche vom Bier'; (Hupel 1780: 216) mesk r. 'die Mesche vom Bier'
- Murded: `meski (-e) 'käärimata õlle- või viinavedelik' R S Lä; `mes´ki K Trm MMg Lai; mõs´k, mõse (`mõs´ki) Mär Kse Pä Ris Plt KJn; mes´s, mes´si Kod T Rõu Vas Se (EKI MK); miss, mis´si 'meski' Hää Saa Vil eL (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 658 mes´k, mes´ki; meske, mes´ki, meski, meske; mes´s´, mes´s´i, mesi (d) 'Maische (bei der Bier- od. Branntweinbereitung), ungehopfte Bierwirze'; Wiedemann 1893: 595 mes´k, mes´ki; meske, mes´ki, meski; meske, meske; mes´s´, mes´s´i, mesi (d) (met´t´, mis´s´, mõs´k) 'Maische (bei der Bier- od. Branntweinbereitung), ungehopfte Bierwirze'; ÕS 1980: 417 meski 'leotis õlle või viina tegemiseks';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 masch, mêsch 'Maische, Biermaltz'; meisch = mêsch; mêske-wert 'Meischwürtze'; Schiller-Lübben (masch), mesch 'Maische, Biermalz'; meskewert 'Maischwert'; MND HW II: 1 mêͥsch 'Maische, Malzbrühe als Grundstoff für die Bierbereitung'; mê(i)schewert
- Käsitlused: < kasks mêsch, meisch (EEW 1982: 1531; Raun 1982: 91); < kasks (masch) mesch (Liin 1964: 55); < asks mēsch, meisch 'meski, õllelinnased' (EES 2012: 281)
- Sugulaskeeled: sm mäski < rts mäsk (SKES: 360); sm mäski Schlempe, Treber; Maische < asks mêisch 'Malzbrühe als Grundstoff für die Bierbereitung' ~ rts mäsk 'Maische' (Bentlin 2008: 147)
mett, meti 'lõngade immutusvedelik' < kasks smette, smitte 'Kleister in der Weberei'
- Esmamaining: Hupel 1818
- Vana kirjakeel: (Hupel 1818: 140-141) mette +. r. d. 'Schlichte od. lf. Schmitte der Leinweber'; mettejahho 'Mehl zur Schmitte'; mitte +. r. d. 'Weberschmitte'
- Murded: met´t, meti 'nõrk kliister' Jäm Koe Plt Pil (EKI MK); mitt (mit´t), miti 'kangrukliister' Muh Vig Mih Aud Trv Krk Ote San V (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 658, 659, 673 mete, mette 'Schlichte, Weberkleister'; met´t´, meti '= mete'; mit´t´, miti (W) '= mete'; Wiedemann 1893: 595 mete, mette (met´t´, mit´t´) 'Schlichte, Weberkleister'; ÕS 1980: 421 mett, meti 'tekst. kleepuv vedelik kanga lõimede immutamiseks';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 smitte, smette 'in der Weberei der Kleister, womit man den Aufzug, die Scherung stärkt'; Schiller-Lübben smitte, smette 'in der Weberei der Brei oder Kleister, womit man den Aufzug, die Scherung, stärkt'; MND HW II: 1 smitte, smette 'Brei oder Kleister mit dem die Leineweber den Aufzug stärken'
- Käsitlused: < kasks smette, smitte (Ariste 1983: 44); < asks smitte, smette 'puder või kliister lõngalõimede tugevdamiseks' (EES 2012: 281)
- Läti keel: lt smite [1638 Smittes] die Schlichte, der Weberkleister zum Schlichten, Leimwasser zum Steifen des Garns < kasks smitte 'in der Weberei der Kleister, womit man den Aufzug, die Scherung, stärkt' (Sehwers 1918: 95, 159; Sehwers 1953: 113)
- Vt mettima
† mirr, mirri 'mürr, healõhnaline puuvaik' < kasks mirre 'Myrrhe'
- Esmamaining: Rossihnius 1632
- Vana kirjakeel: (Rossihnius 1632: 229) ninck kincksit temmale kulda, Wyroki ninck Myrrhe; (Stahl HHb II 1637: 14) ninck myrrit töit ne͠mat 'Myrrhen brachten ∫ie dar'; (Gutslaff 1648: 227) Mirra 'Mirre'; (Gutslaff 1647-1657: 160) kallis rocht, ninck Balsam, ninck Myrre; (Gutslaff 1647-1657: 221) weihit temmalle Kostit: Kulda, wihrokit n. mÿrrhe; (Göseken 1660: 293) myrrit 'Myrrhen'; (Göseken 1660: 514) mijrrit (puuvaik) 'Myrrhe'; (VT 1686) Nink nemmä anniwa telle Mürre Wihna juwwa; (Piibel 1739) kallid rohhud ja kallist waiko ja mirrid; keige-selgemad mürrid wiis sadda sekli, ja kallist suggu kanneli poolt ossa; (Hupel 1766: 83, 84) Mirrid penikesseks toukatud üks loot; Kuida Mirri-ölli peab sama walmistud. Osta Mirrid Apteke peält; (Hupel 1780: 219) mürre d., mürrid r. 'Myrrhen'
- Murded: mirr, mirri 'piibl. mürr' Tõs Tor Ris Nõo(-r´r); mirri KJn Trv Har(-r´r); `mirri VNg Jõh; `mirri, miri Vai; miri Pal; miir, `miiri Tõs (EMS VI: 85)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 672 mirr, pl. mirrid (bl) 'Myrrhe'; Wiedemann 1893: 607 mirr, pl. mirrid (bl) 'Myrrhe'; Wiedemann 1869: 706 mür´r´, mür´r´id; (d) mürr, pl. mürrä̓ (mürra') 'Myrrhen'; Wiedemann 1893: 639 mür´r´, mür´r´id; (d) mürr, pl. mürrä̓ (mürra') 'Myrrhen'; EÕS 1925: 510 mirr '= mürr'; ÕS 1980: 444 mürr 'healõhnaline puuvaik';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888; Schiller-Lübben mirre '(die bittere) Myrrhe'; MND HW II: 1 +mirre (myrre, myere) 'Myrrhe, Gummi myrrha, Harz von Balsamodendron myrrha (als Arzneimittel, als Räucherharz im Gottesdienst, als Duftstoff zum Einbalsamieren der Toten'
- Käsitlused: < sks... 'Myrrhe' (EEW 1982: 1641); < kasks mirre (Raun 1982: 91; Liin 1964: 40); < asks Myrrhen (1599) (Ariste 1963: 97); < sks Myrrhe 'mürr' (EES 2012: 302; EKS 2019)
- Läti keel: lt † mir̃res [1587 Myrren] Myrrhen < kasks mirre (Sehwers 1918: 80, 154);
- Sugulaskeeled: sm mirha [Agr] itämainen rohdos / Myrrhe < mr mirra (‹ kas mirrhe) (SSA 2: 168); lv mi`rrə̑ᴅ Myrrhen (Kettunen 1938: 225); lv mirrõd mürr; mirres; mirrõpū mürripuu; mirres koks (LELS 2012: 190)
moorlane, moorlase 'maur, neeger' < kasks moriân, môr, sks Mohr
- Esmamaining: Göseken 1660
- Vana kirjakeel: (Göseken 1660: 298) mustmah rahwas (moor, moorlane) 'mohr (æthiops)'; (Hupel 1780: 218) mora mees d. 'ein Mohr'; (Arvelius 1782: 62) Morama-mehhiks … kutsotakse; (Arvelius 1787: 62) se Moramees; (Hupel 1818: 143) moor, -i r. d. 'Mohr'; (Lunin 1853: 108) moor, -i r. d. 'арабъ, негръ'; mori mees 'негръ'; mori ma 'страна негровъ'
- Murded: `muora mies VNg; `mu̬u̬rlane, -se Hää; `mu̬u̬rlanõ, -sõ Rõu (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1893: 613 Mōrlane, Mōrlaze 'Mohr'; ÕS 1980: 429 † moorlane 'mooramaalane';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 moriân (selten bloss môr) 'Mohr'; morinne 'Mohrin'; Schiller-Lübben morian 'Mohr, ethiops'; môrinne, môrwîf 'Mohrin'; MND HW II: 1 môre 'Mensch mit dunkler Hautfarbe'; lant der môren 'vorderer Orient und nordöstliches Afrika'; ○*de witten môren 'die maurischen Araber'
- Käsitlused: < sks Mohre ~ kasks môr (EEW 1982: 1552); < sks Mohr (Ariste 1980a: 56); < asks morian, mōr 'maur; neeger' ~ sks Mohr 'mooramees, neeger' (EES 2012: 284)
- Läti keel: lt muõris der Mohr (Sehwers 1953: 81); lt muoris Neger, Mohr (Kettunen 1938: 235); lt moris Mohr (VLV 1944: 361);
- Sugulaskeeled: lv mùo̯r(ə̑z) Neger, Mohr; Möhre < sks (Kettunen 1938: 235)
- Vrd murjan
märk, märgi 'tähis' < kasks merk(e) 'Markierung, Zeichen'
- Esmamaining: Müller 1600-1606
- Vana kirjakeel: (Müller 1600-1606: 221) mea merck echk tuñistæcht se on; (Müller 1600/2007: 326) mea merck echk tuñistæcht se on (14.10.1603); (Gutslaff 1647-1657: 274) ossat sahwat mercke kah; (Göseken 1660: 291) mercki 'Merck'; (Göseken 1660: 512) Merck 'zeichen / kenzeichen'; (Göseken 1660: 591) Raudamerck (rauaga põletatud märk) 'Brandmahl'; Raudmerck 'schandfleck / schandmahl (stigma)'; (Göseken 1660: 512) mehraTecht (märguanne) 'Merck-Zeichen'; (Hornung 1693: 29) Märk, Märgi / Acc. pl. Märkisid 'ein Zeichen'; (Vestring 1720-1730: 130) Märk, -gi 'Ein Zeichen'; (Helle 1732: 136) märk 'das Zeichen, Exempel'; (Helle 1732: 394) Mis märki woib sest sada? 'Was für ein Kennzeichen könt man wol nehmen?'; (Hupel 1766: 26) Panne sepärrast need märkid tähhele, mis ma sulle ütlen; (Hupel 1780: 212) märk, märgi r., d. 'Zeichen, Exempel'; (Arvelius 1782: 67) wotke merko sest juttost; (Arvelius 1787: 25) sest piddid märki wötma; (Hagemeister 1790: 14) ello-märki; (Hupel 1818: 134) märk, -i od. märgi r. d. 'Zeichen, Exempel'; (Lunin 1853: 99) märk, -i, märgi r. d. 'зарубка; знакъ: примѣръ'
- Murded: merk, `mergi (mä-) '(võrgu)tähis; peremärk' R(`merki Vai); mär´k (-r-), märgi eP eL (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 651 mär´k, mär´gi 'Zeichen, Merkzeichen, Ziel'; Wiedemann 1893: 588 mär´k, mär´gi 'Zeichen, Merkzeichen, Ziel'; ÕS 1980: 442 märk;
- Saksa leksikonid: Lübben 1888; Schiller-Lübben mark, merk 'Zeichen; bes. Zeichen der Handwerker etc. auf ihren Waren, üblicher ist merke'; merke 'Beachtung, (genaue) Wahrnehmung; Zeichen, Merkzeichen'; MND HW II: 1 mark, merk, marke, merke 'Zeichen, Mal, Merkmal; Markierung, Merkzeichen; Hausmarke, Kennmarke'; merke, marke 'Beachtung, Erkenntnis, Beachtenswertes'
- Käsitlused: < kasks merk (EEW 1982: 1620; Liin 1964: 65; Ariste 1972: 97); < kasks merk(e) (Raun 1982: 97; EES 2012: 296); < rts (SSA 2: 160)
- Läti keel: lt mẽrķis [1638 Mehrkis] Ziel, Merkmal < mnd. merk(e) (Sehwers 1918: 34, 92, 154); mẽrķis Merkzeichen, Merkmal, Ziel < mnd. merk 'Zeichen, Merlzeichen' (Sehwers 1953: 79); mērķis Merkzeichen, Merkmal, Malzeichen; Muster, Vorbild; Ziel, Zweck < mnd. merk (neben mark) 'Zeichen, Mal, Merkmal, Brandmal' (Jordan 1995: 78);
- Sugulaskeeled: sm merkki [Agr] merkki, jälki, tuntomerkki / Zeichen; is merkki < mrts mærki 'merkki, tuntomerkki'; krj merkki; vdj merkki < sm (SSA 2: 160); is merkki (Kos) märk, tähis (Laanest 1997: 115); vdj merkki märk; знак, метка (VKS: 724); lv mer̄`k Zeichen, Merkzeichen < kasks merk(e) (Kettunen 1938: 219-220); lv merk kupp (võrgu ujuv otsamärk); tīkla mērķis; merk märk, tähis; zīme, apzīmējums (LELS 2012: 186)
- Vrd märkama. Vt märkima
märkima, (ma) märgin 'tähistama; noteerima' < kasks merken 'mit der Marke, Märke versehen'
- Esmamaining: Helle 1732
- Vana kirjakeel: (Gutslaff 1648: 227) tähendama (signare) 'mercken'; (Gutslaff 1648-56) nemmat merckwat tetta keick asja; (Göseken 1660: 512) merckima 'zeichnen, notare 'üles tähendama, kirja panema''; (Vestring 1720-1730: 130) Märkima 'Zeichnen'; (Helle 1732: 136) märkima 'zeichnen, bemerken'; (Piibel 1739) Ja minna kuulsin nende arro, kes pitseriga ollid märkitud; (Hupel 1766: 113) Teie jodikkud wötke ommeti … ning märkige iggakord need koppikad mis teie körtsis ärrajote; (Hupel 1780: 212) märkima r.; märkma d. 'zeichnen, abzeichnen, bemerken'; (Hupel 1818: 134) märkima r. d.; märkma d. 'zeichnen, bemerken, bezeichnen; lf. merken'; (Lunin 1853: 99) märkima r. d.; märkma d. 'замѣчать, означать, дѣлать замѣтки'
- Murded: `märkima 'tähistama; taipama, tähele panema; aru pidama, kavatsema' R(`merkimä Kuu); `märkima Sa Muh Rei L K I; `mär´kmä (-me) Khn Kod KJn eL (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 652 mär´kima, -da, -gin 'bemerken, anmerken, bezeichnen, auf’s Korn nehmen'; Wiedemann 1893: 589 mär´kima (märkama, mar´kima) 'bemerken, anmerken, bezeichnen, auf’s Korn nehmen'; ÕS 1980: 442 märkima;
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 merken, marken 'mit einer Marke, einem Merkmal versehen'; Schiller-Lübben merken, marken 'mit der Marke, Märke versehen'; MND HW II: 1 merken, marken 'mit einem Zeichen (Mark) versehen; kennzeichnen, mit Besitzzeichen versehen'
- Käsitlused: < ee märk (‹ kasks merk), kasks marken (EEW 1982: 1620)
- Sugulaskeeled: sm merkitä [Agr] varustaa merkillä, leimata, kirjoittaa muistiin; panna merkille, havaita < mrts mærki 'merkki, tuntomerkki'; krj merkitä < sm; vdj merkittǟ muistaa (SSA 2: 160); vdj merkitä, merkkiä märkida, märgistada; отмечать (VKS: 724); lv mer̄k̆kə̑ bezeichnen (Kettunen 1938: 220); lv merkõ märkida, tähistada; apzīmēt (LELS 2012: 187)
- Vt märk
märss, märsi 'kott' < kasks merse, vrd rts märs Levik räägib alamsaksa, tähendus rootsi kasuks.
- Esmamaining: Vestring 1720-1730
- Vana kirjakeel: (Vestring 1720-1730: 130, 139) Märts, -so 'Der Fischkorb (Reval)'; Mörts, -so 'Ein gestrickter Fisch Sack'; (Helle 1732: 136) märs, g. re 'der Fischkorb'; (Hupel 1780: 212) märs, märre; märts, -o H. 'der Fischkorb, Fischsack'; (Hupel 1818: 134) märs, märre; märts, -o r. 'Fischkorb, Fischsack'; (Lunin 1853: 99) märs, märre r. 'рыбный коробъ, рыбный мѣшокъ'
- Murded: merss, `merssi 'kasetohust torbik või korv' Jõe Kuu; märss, `märsi 'kasetohust paun' Hlj RId; mär´ss, märsi Kse Vän HJn Jä ViK I Äks (EKI MK); mär´ss, märs(s)i 'võrkkott' Jäm Khk Pha sporPä Juu Trm VlPõ; mär´ss, mär´si eL (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 652 mär´s, mär´si, märre 'Sack, Kober (aus Bast geflochten oder aus einem groben Netze, als Brotsack, Speisekorb, zum Tragen von Fischen etc.)'; Wiedemann 1893: 589 mär´s, mär´si (mär´ts, mär´z, mer´s) 'Sack, Kober (aus Bast geflochten oder aus einem groben Netze, als Brotsack, Speisekorb, zum Tragen von Fischen etc.)'; ÕS 1980: 442 märss 'võrkkott; puukoorest või kasetohust paun';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 merse, mersse 'Ware'; Schiller-Lübben merserie 'Krämerware'; MND HW II: 1 +merse (mertze) 'Handelsware, Kaufmannsware (vgl. mnl. merse, lat. merx)'
- Käsitlused: < rts märs (EEW 1982: 1621; Raag 1987: 334; SSA 2: 151); < kasks mers(e) 'kott' (Raun 1982: 97); < kasks merse (mersche), marse (Liin 1964: 54; Ariste 1972: 98); < rts märs '(kala)korv, -kott; mastikorv' ~ asks merse, mars 'mastikorv; laeva mast' (EES 2012: 296)
- Sugulaskeeled: sm marsio [1637] kalakassi t. -kontti / Fischsack < germ *marsiōn; sm märsiö, merssi kalakori, koppa; kalakassi, verkkopussi; is merssi verkkopussi < rts märs, märsa 'verkkosäkki (heiniä varten); päreistä tehty selässä kannettava koppa; kalakassi' (SSA 2: 151)
määrima, (ma) määrin 'võidma; mustaks tegema' < kasks smeren 'schmieren'
- Esmamaining: Lithander 1781
- Vana kirjakeel: (Gutslaff 1648: 236) woidma 'schmieren'; (Lithander 1781: 542, 547) panne need märitud wilokad Pabberi peäle; siis märi sedda ühhe noaga öhhukeste wälja selle rullitud taigna peäle; (Hupel 1818: 134) märima (ärra) r. d. 'beschmieren'; (Lunin 1853: 99) märima (ärra) r. d. 'замарать, засуслить, запачкать; мазать'
- Murded: `määrima (-mä) 'võidma, rasvatama; mustaks tegema' R; `määrima (-ea-, -ia-) Sa Muh Rei L K I(`miärmä Kod); `määr´mä (-me) KJn eL (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 655 mǟrima, -rin; mǟr´mä (d) 'schmieren'; ära mǟrima 'beschmieren, beschmutzen'; Wiedemann 1893: 529 mǟrima, -rin; mǟr´mä (d) 'schmieren'; ära mǟrima 'beschmieren, beschmutzen'; ÕS 1980: 443 määrima;
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 smeren 'schmieren, salben; schminken'; Schiller-Lübben smeren 'schmieren'; MND HW III smēren 'schmieren, durch Einschmieren mit Fett beweglich machen; mit Fett einreiben, ölen, einwichsen; einfetten, salben; schminken'
- Käsitlused: < kasks smeren (EEW 1982: 1627; EES 2012: 297); < kasks smer (Raun 1982: 98)
- Läti keel: lt smẽrêt [1638 ∫mehreht] schmieren < kasks smēren 'schmieren' (Sehwers 1918: 95, 159; Sehwers 1953: 112); smērēt schmieren < mnd. smēren 'schmieren' (Jordan 1995: 91);
- Sugulaskeeled: lv smērõ määrida; smērēt, ziest (LELS 2012: 297)
- Vt määre
määr|kass, -kassi 'pärdik; marakratt' < kasks merkatte, sks Meerkatze
- Esmamaining: Hupel 1780: 428
- Vana kirjakeel: (Hupel 1780: 428) määrkas d. 'Meerkatze, Affe'; (Hupel 1818: 132) määrkas, -si d. 'Meerkatze'; (Lunin 1853: 98) määrkas, -si d. 'мартышка'
- Murded: määrkass (-kass) 'ahv' Sa Rei Vig Kse Saa Ris Ksi KJn Trv Krk V; määrkas´s 'fig. määrdunud inimene' Han Hää JMd Lai Krk Ran Urv Plv Vas (EKI MK); määrkatt Lüg Jõh (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 655 *mǟr-kas´s´, kas´s´i 'Meerkatze'; Wiedemann 1893: 591 *mǟr-kas´s´, kas´s´i 'Meerkatze'; ÕS 1980: 443 määrkass 'pilt. kriimsilm, kasimatu laps';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888; Schiller-Lübben mer-katte 'Meerkatze (d.i. langgeschwänzter Affe), cercopithecus'; MND HW II: 1 mērkatte 'geschwänzte Affenart, cercopithecus, von ape unterschieden, als besonders häßliches Tier dargestellt'
- Käsitlused: < sks, vrd kasks merkatte, sks Meerkatze (Viires 1969: 350; Raun 1982: 98); < asks merkatte 'pärdik, pikasabaline ahv', sks Meerkatze 'pärdik, merikass' (EES 2012: 297)
- Läti keel: lt mẽrkaķis Meerkatze < mnd. mērkatte 'Meerkatze' (Sehwers 1918: 153; Sehwers 1953: 79);
- Sugulaskeeled: sm marakatti [1670] Meerkatze < rts markatta (‹ kasks merkatte) (SSA 2: 149); vdj marakatti ahv, pärdik; määrkass; обезьяна, мартышка (VKS: 701); lvS mer kas´s´ Meerkatze, Affe (SLW 2009: 120); lv mēr-kaš̄´, mǟr-kaš ´̄, nǟr-kaš̄´, Affe < kasks merkatte (Kettunen 1938: 220); lv mēr-kaš̄ Affe (Raag 1987: 328); nǟrkaš ahv; mērkaķis; nǟrkaš määrkass; sušķis (LELS 2012: 206)
müür, müüri '(kivi)sein' < kasks mü̂r(e) 'Mauer'
- Esmamaining: Müller 1600-1606
- Vana kirjakeel: (Müller 1600-1606: 224) kuÿ üx kindel Mühr; (Müller 1600/2007: 506) ÿx Tulline Mühr (03.05.1605); (Rossihnius 1632: 229) minna sai ütte korwi sissen sest acknast welja lebbi se mühri maha lassetut; (Stahl 1637: 90) mühr, mühri∫t 'Maur'; (Stahl HHb II 1637: 69) Jerus∫ale͠mi mührit / ∫ahwat jelle∫ ülle∫ehhitut 'Jerusalem die Mawren werden wider erbawen'; (Gutslaff 1648: 226) Müri 'Mawr'; (Göseken 1660: 291) mühr, -i 'Maur'; (Göseken 1660: 475) Lihna Mühr 'stadtmaur'; (Göseken 1660: 514) mühr 'maur'; mühri kiwwi 'stein zu Mauren'; (Hornung 1693: 24) Müür 'eine Maur'; (Vestring 1720-1730: 142) Müür, -ri 'Die Mauer'; (Helle 1732: 141) müür 'die Mauer'; (Helle 1732: 308) kloostri müri tagga [ulits] 'hinter der Kloster-Mauer'; (Hupel 1780: 219) müür, -i r., d. 'die Mauer'; (Hupel 1818: 145) müür, -i r. d. 'Mauer'; (Lunin 1853: 109) müür, -i r. d. 'стѣна, очагъ'
- Murded: müür, `müüri R(`müüri Vai); müür, müüri Rei Iis Trm SJn M(-r´); müür, müürü Khn San V(-r´); müir, müiri Sa Muh L TLä; müir, müüri (müiri) K Kod (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 709 mǖr´, mǖri 'Mauer'; Wiedemann 1893: 642 mǖr´, mǖri 'Mauer'; ÕS 1980: 445 müür;
- Saksa leksikonid: Lübben 1888; Schiller-Lübben mure 'Mauer'; MND HW II: 1 mûre, mü̂re (muere, muyre), mûr, mü̂r (muer) 'Mauer, steinerne Abgrenzung; Hausmauer, Außenwand des Hauses'
- Käsitlused: < kasks mûre, mûr (EEW 1982: 1645); < kasks mure (Ariste 1963: 97; Liin 1964: 52; Ariste 1972: 96; Raun 1982: 99; EES 2012: 302)
- Läti keel: lt mũris [1587 to Mure] Mauer < mnd. mūre (Sehwers 1918: 76, 80, 154); mũris, mũrs Mauer < mnd. mūre (Sehwers 1953: 82); mũrlakte Mauerlatte < nd. mūrenlatte 'eine Latte, welche der Länge nach auf eine Mauer gelegt wird, damit die quer überlegten Balken nicht unmittelbar auf der Mauer ruhen' (Sehwers 1953: 82);
- Sugulaskeeled: sm muuri [Agr] tiili-, tai kivirakennelma; tulisija; (navetan) muuripata / Mauer; Feuerstätte; (im Stall) eingemauerter großer Kessel < mrts mur 'muuri, muurikivi' (SSA 2: 186); vdj müüri, müürü müür; каменная стена (VKS: 782); lvS mǖrnika Maurer; lv mīrnik̆kà [lt mūrnieks] (SLW 2009: 127); lv mīr (mǖr) Mauer < kasks mure (Kettunen 1938: 226; Raag 1987: 328); mīr müür; mūris (LELS 2012: 190)
- Vt müürima
peil, peili 'seade veetaseme mõõtmiseks' < kasks pegel, peil
- Esmamaining: Wiedemann 1869
- Murded: peilstokk, -stoki 'kepp, millega mõõdeti vee sügavust laevaruumist' Hää (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 878 peil, peili = pēgel 'Spiegel'; Wiedemann 1893: 796 peil, peili = pēgel 'Spiegel'; EÕS 1925: 731, 732 peegel '= peel, veepinna-seisu mõõtja (Pegel)'; peel 'laev. veepinna-seisu näitaja (Pegel)'; ÕS 1980: 501, 502 peel 'mer. latt, vai vee kõrguse mõõtmiseks'; peil 'varras veekihi kõrguse mõõtmiseks laeva tankides vm'; VL 2012 peil '(hol peil)';
- Saksa leksikonid: Schiller-Lübben pegel, peil 'ein Merk oder Zeichen in Gefäßen für flüßige Sachen, zur Bestimmung ihres Inhaltes; dann überh. ein Maß zum Abmeßen der Höhe oder Tiefe des Waßerstandes'; MND HW II: 2 pêgel (peegell) 'Anzeiger einer best. Quantität eines Hohlmaßes (bes. an Flüssigkeitsbehältern); Flüssigkeitsmaß'; Seemannsprache 1911: 610 Pegel 'ein Wasserstandmesser'; nd. pegel 'ein gewisses Maß flüssiger Sachen'; Kluge: 534 Pegel 'Wasserstand'; 'im 18. Jh. übernommen aus ndd. mndd. pegel, peil, mndl. pegel 'Wasserstandmark''
- Käsitlused: < sks Pegel ~ kasks pegel (EEW 1982: 1978); < asks peilen 'den Grund resp. die Tiefe des Wassers) mit dem Senkblei untersuchen' (GMust 1948)
- Läti keel: lt peģelis Pegel < mnd. pegel (Sehwers 1953: 87)
poort2, poordi 'parras, külg' < kasks bōrt, sks Bord
- Esmamaining: Wiedemann 1869
- Vana kirjakeel: (Göseken 1660: 460) laiwa parras 'Bort (Schiffsbort)'
- Murded: puord (`puordi), `puordi 'paadiparras' Kuu VNg Lüg Jõh IisR; poord, -i Emm Hää (EKI MK; EMS VII: 684)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 935 *por´t, por´di 'Schiffsbord, Bord'; Wiedemann 1893: 848 *por´t, por´di 'Schiffsbord, Bord'; ÕS 1980: 529 poort, poordi 'ääris'; poordituli 'mer.';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 bort 'Rand eines Gefässes, Bettes, Schiffes, einer Glocke'; MND HW I bōrt 'Rand eines Gefäßes; Schiffsbord, Reling, Schiff';
- Saksa leksikonid: Kluge: 98 Bord 'Oberster Rand des Schiffes'; (niederdeutscher/niederländischer Ausdruck der Seemannsprache)
- Käsitlused: < sks Bord, Bort, vrd kasks bort 'Schiffsbord, Reling, Schiff' (EEW 1982: 135, 2150); < asks boord, bort 'Schiffsbord' (GMust 1948: 24, 87); < asks boord, bort 'külg' ~ sks Bord '(laeva)parras' (EES 2012: 380)
- Läti keel: lt † buõrda Bord, Kahneinfassung < mnd. borde (Sehwers 1918: 145); buorda Bord < nd. bōrd (Sehwers 1953: 21);
- Sugulaskeeled: sm puorti laivan t. veneen kylki, reelinki / Schiffsbord, Reling < rts bord 'laivan laita, parras; luukku' (SSA 2: 432); vdj bortta parras, poort (VKS: 168); lv bort parras; borts (LELS 2012: 46)
prass, prassi 'purjeköis' < asks Brasse, sks Brasse
- Esmamaining: Wiedemann 1893
- Murded: praass, `prassi 'köis' Hlj; pras´s, prassi (-śs-) Sa Emm Hää Ris (EKI MK; EMS VII: 738)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1893: 873 pras´s´, pras´s´i 'Brasse, Segeltau'; EÕS 1930: 821 prass 'laev. raaköis (Brasse)'; ÕS 1980: 74 brass, brassi 'mer. köis raa asendi muutmiseks'; ÕS 1980: 533 prass, prassi 'mer. nöör raa pööramiseks'; VL 2012 prass 'tross raa pööramiseks (hol brass)';
- Saksa leksikonid: Niedersächsisches Brasse 'Tau zum Stellen der Segel. Verbreitet im Küstengebiet (nur im Pl. gebraucht)'
- Läti keel: lt brase Brasse, Seil, mit dessen Hilfe man die Segelstange nach dem Winde richten kann (Sehwers 1953: 16)
- Vt prassima2
päsmer, päsmri 'käsikaal, margapuu' < kasks besemer
- Esmamaining: Göseken 1660
- Vana kirjakeel: (Gutslaff 1648-56) Ei pea Sinnull katz bäsmerri ollema; (Göseken 1660: 492) marcka-puh 'schnel-Wage / Besemer'; marcka-püh (margapuu) 'schnel-Wage / Besemer'; pehsemer 'schnel-Wage / Besemer (statera)'; (Göseken 1660: 583) pehsomer 'Schelwage (statera)'; Pehsemer 'Besemer'; (Göseken 1660: 509) möhta Puh 'Besemer'; (Helle 1732: 136) märka-pu 'der Besemer (eine Art von Waage)'; (Hupel 1780: 234, 240) päsmer, -e od. -i d. 'der Beßmer'; pesmär, -e od. -i d. 'der Beßmer'
- Murded: `päsmer, -i Kuu Vai(`pe-); `päsmer, `päsmri (-re) Pöi Muh Hi Mar Pä VlPõ M Rõn; päsmer, `päsmre Hel Ran San Urv Lei; `päsper, `päspri Sa; pässerm, -ä (-i) Puh Nõo Kam Rõn; pääserm, -u Ote; pässul´, -i Urv (EKI MK); päs(s)il, -ä Nõo Kam; pässul´, päsülä Ote Kan Urv VId; `päsli Krl Har; `pästli San Krl Har (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 869, 885 päsmer, päs´mri; päsül (d), 'Besmer; Handwage'; pesmer, pes´mri '= päsmer'; Wiedemann 1893: 789 päsmer, päs´mri; päsül (d), (pesmer) 'Besmer; Handwage'; EÕS 1930: 938 päsmer 'margapuu (Bes[e]mer, schwedische Wage)'; ÕS 1980: 561 päsmer 'murd. margapuu';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 besemer, bisemer 'eine Art Schnellwage, Handwage ohne Schalen auf Märkten gebraucht'; Schiller-Lübben besemer, bisemer 'eine Art Wage, die durch eine mit Blei ausgegossene Kolbe, auf einem Seile schwebend, die Last gegenüber bestimmt'; MND HW I bēsemēr 'Hand-, Balkenwage, Schnellwage ohne Schalen'
- Käsitlused: < kasks besemer ~ ? sks (EEW 1982: 2324); < kasks besemer (Raun 1982: 136); < asks besemer, bisemer, besmer 'teatud kaal' (EES 2012: 405)
- Läti keel: lt bezmẽrs Schnellwage < mnd. besemēr 'Schnellwage ohne Schalen' (Sehwers 1953: 10); bezmērs (neben bezmēns) Schnellwage, Besemer < mnd. bēsemêr (Jordan 1995: 55);
- Sugulaskeeled: sm päsmäri [1787] komentelija / Wichtigtuer < alkuperä epäselvä (SSA 2: 460); vdj bezmeni margapuu, päsmer < vn безмен (VKS: 161); lvS pǟsmer Besmer, Handwaage (SLW 2009: 160; Kettunen 1938: 326); lv bä’zmə̑r Besemer < kasks besemer (Kettunen 1938: 34); bä'zmõr margapuu, päsmer; bezmēņs (LELS 2012: 43)
sant, sandi 'kerjus, vigane' < kasks sante 'heilig'
- Esmamaining: Tallinna Linnaarhiiv 1557
- Vana kirjakeel: (Tallinna Linnaarhiiv 1557) Santh, Mert; (Tallinna Linnaarhiiv 1571) Santekarck, Jurgen ''sandikark''; (Tartumaa 1582) Sondyhans = ? Sandi Hans; (Müller 1600-1606: 312) kuÿ nedt paliadt nĩck Allaste Santit tullema; (Müller 1600/2007: 110) keriab kudt v̈x waÿne Sant (23.01.1601); (Stahl 1637: 37) ∫ant, ∫anti∫t 'Ein armer'; (Brockmann 1643: 171) Olcko Kucker sant echk rickas; (Gutslaff 1648: 208) Sant/e 'Betler'; (Göseken 1660: 611) Sant, -i 'armer'; sant, -i 'betler'; (Göseken 1660: 697) wanna santi kuub 'betlers Mantel'; (Göseken 1660: 630) subbi sant 'gar arm'; (Hornung 1693: 28) Sant, Sandi / Acc. pl. Santa 'ein Bettler'; (Hornung 1693: 61) Sant, Sandi / Comp. Sandimb 'schlecht; Bettlerisch'; (Vestring 1720-1730: 215) Sant, -di 'Arm, schlecht, gering, ein Bettler'; (Helle 1732: 173) sant, g. i 'arm, schlecht, gering; ein Bettler'; (Helle 1732: 351) Puhho olleme rikkad, teise sandid 'bald reich, bald arm, bald gar nichts'; (Piibel 1739) omma wennale, omma häddalissele ja omma sandile ommal maal; (Hupel 1766: 102) nemmad peawad santi wisil omma leiba moisas palluma; (Hupel 1780: 264) sant, sandi r.; santi d. 'der Bettler; schlecht, arm, gering'; (Hupel 1818: 216) sant, -i d.; sandi r. 'schlecht; arm; gering; ein Bettler'; (Lunin 1853: 167) sant, -i d.; sandi r. 'худой; бѣдный, убогiй, нищiй'
- Murded: sant, `sandi 'paha, halb; kerjus; vigane' R(`santi VNg Vai); san´t, sandi eP sporeL (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 1109 san´t, san´di 'arm, ärmlich, Bettler'; Wiedemann 1893: 1004 san´t, san´di 'arm, ärmlich, Bettler'; ÕS 1980: 618 sant;
- Saksa leksikonid: Lübben 1888 sante 'heilig (von Heiligennamen)'; santen, santelen 'Weichen, heiligen, santificare'; Schiller-Lübben sent, sunt(e) 'sanct'; MND HW III sante, sente, sinte, sünte 'sanctus'
- Käsitlused: < kasks sante 'heilig' [‹ lad sanctus] (EEW 1982: 2699-2700); < kasks sante 'püha' (Raun 1982: 152; Ariste 1963: 103; Liin 1964: 43; EES 2012: 460)
- Sugulaskeeled: sm santti [1787; 1564 sanchtt johannexen] arkipyhä / nicht auf einen Sonntag fallender kirchlicher Feiertag < rts, vrd mrts sankte 'pyhä' (‹‹ lad sanctus) (SSA 3: 155; SKES: 368); lvS san´d, san´ted/san´tid [1828 ∫and] schlecht; schwach, elend; arm, Bettler (SLW 2009: 172); lv san̄´`t´, san̄´`t Bettler; gebrechlich, lahm; schwach, elend; arm < lad sanctus (Kettunen 1938: 354-355); saņt sant, kerjus; ubags (LELS 2012: 280)
staapel, staapli 'laevade ehitus- ja remondiplats' < kasks stapel, sks Stapel
- Murded: `staabel, `staabli 'pikk puuvirn' IisR; `taabeli [lööma] '(plankude laevatrümmi lastimisel)' Vai (EKI MK); `tahvel, `tahvli 'riit, virn; tellingud' Lüg Kaa Pöi Var Hää Saa (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 1264 tel´l´iṅg, -i 'Gestell, Stellage, gerüst'; laewa tel´l´iṅgite pealt maha laskma 'ein Schiff vom Stapel lassen'; Wiedemann 1893: 1143, 1144 tel´l´iṅg, -i 'Gestell, Stellage, gerüst'; laewa tel´l´iṅgite pealt maha laskma 'ein Schiff vom Stapel lassen'; ehituze-tel´l´iṅg 'Stapel'; Wiedemann 1869: 1226 tahwel, tahwli 'Stapel, Schiffsstapel'; Wiedemann 1893: 1110 tahwel, tahwli 'Stapel, Schiffsstapel'; ÕS 1980: 656 staapel 'laevaehituse koht kaldal, kust laev vette lastakse'; Tuksam 1939: 924 Stapel 'mer. staapel; helling, laevaehituskoht'; Mereleksikon 1996: 399 staapel '(hol staapel)'; VL 2012 staapel '(sks Stapel)';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888; Schiller-Lübben stapel 'in der Schiffsbaukunst die Unterlage zur Erbauung eines Schiffes'; MND HW III stāpel 'Unterlage auf der ein Schiff gebaut wird; Warenanhäufung, Warenlager'; Seemannsprache 1911: 746 Stapel 'Stelle oder Gerüst, auf dem das Schiff während des Baues steht'; Kluge Stapel 'Im 17. Jh. übernommen aus dem Niederdeutschen (mndd. mndl. stapel). In der nd. Seemannsprache bezeichnet das Wort die Balken, auf denen ein Schiff gebaut wird.'
- Käsitlused: < sks Stapel, kasks stapel (EEW 1982: 3047); < sks Stapel 'staapel; ladu, laokoht; virn, kuhi' (EKS 2019)
- Läti keel: lt stãpele Stapel < mnd. stāpel (Sehwers 1953: 120; Jordan 1995: 94); lt stãpele Tafel (Sehwers 1953: 120);
- Sugulaskeeled: sm taapeli [1880] (laudoista t. haloista ladottu) ristikkopino, tapuli / Stapel kreuzweise aufgeschichteter Bretter od. Scheite < rts stapel 'pino, tapuli' (‹ vn штапель ‹ sks Stapel); is stāpeli < vn (SSA 3: 249); lv tōp̆piĺ Stapel (Kettunen 1938: 430)
tikerber, tikerberi 'karusmari (Ribes uva-crispa)' < asks Stickelber, Stickerber 'Stachelbeer'
- Esmamaining: Lithander 1781
- Vana kirjakeel: (Lithander 1781: 514) wotko ounade assemmel Tikkelbäri marjo; (Lenz 1796: 11) Sell kuul woip ka - - neid norid Jani Marju, nink Tikkerberi Marju ossad ma sisse panna ehk istutada.; (Marpurg 1805: 16) se tikker wösso, kä tikker pu marjo kannap; (Hupel 1818: 245) tikkel- od. tikli- r. d. od. tikker-pu-marri r. d. 'Stachelbeere'; (Lunin 1853: 194) tikkel marri r. d. 'кружевникъ'
- Murded: tikerber (tikerbär), -i 'karusmari, tikker' VNg Lüg sporSa Muh Emm Phl Lä Aud Vän Tor HJn Amb Ann JMd Koe Plt Vil; tikerbäär, `tikerbääri Jõh; tikenber, -i Aud; kikerber, -i Tor; tikerperä (tikõr-) Rõn San Urv Rõu Plv Vas; pikõrperä Vas; tikker, `tikri Jõe Khk Vän Juu; tikõl´, `tiklõ Urv (EKI MK); tikerberi mari Pha Vll sporLä HJn Koe Plt; tikenberi mari Aud; tikerperä mari (tikõr-) Rõn San Krl Tõs Plv Vas; tikerpuu mari Jäm; `tikrimari Jäm; `tiklõ mari Urv (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 1275 tikelber, tikelberi 'Stachelbeere'; tikerber, -i (d) '= tikelber'; tikerper, -i (d) '= tikelber'; Wiedemann 1893: 1154 tikelber, tikelberi; tiker-pil´l´, pil´l´i (tikerber, tikerper) 'Stachelbeere'; ÕS 1980: 712 tikerber 'karusmari'; tikker 'kõnek. tikerber';
- Saksa leksikonid: MND HW III stikbēre 'Stachelbeere';
- Käsitlused: < asks Stickelber 'Stachelbeere' (EEW 1982: 3162); < asks Stickelber (~ Stickerber) (Raun 1982: 176); < asks stickelber(e) 'karusmari' (EES 2012: 528-529; EKS 2019)
- Läti keel: lt stiķenes Stachelbeeren < nd. stickelbēre (Sehwers 1918: 160); stiķenbēres, stiķenes Stachelbeeren < nd. stickelbēr 'Stachelbeere' (Sehwers 1953: 122);
- Sugulaskeeled: lvS stikker mared Stachelbeere (SLW 2009: 119, 179); lv ērškõmǭŗa karusmari, tikker; ērkšķoga, krizdole, stiķene (LELS 2012: 60)
viik2, viigi 'viigipuu, -mari (Ficus carica)' < kasks vîge 'Feige'
- Esmamaining: Müller 1600-1606
- Vana kirjakeel: (Müller 1600-1606: 407) Eike ninda kudt üx Wina echk Vige Puh; (Müller 1600-1606: 184) Sem|prast solmsit næmat Fige|lecht üchte, ninck tegkisit heñesalle Schörti; (Müller 1600/2007: 152) se Inimñne oma hebbü sen Figelehe kaas woÿs kinni kattada (1. advent 1601); (Rossihnius 1632: 208) Ächk figi marjo neist ohokist; (Rossihnius 1632: 421) Kajeket se figi puh, ninck kihkede puide pähle; (Stahl HHb III 1638: 5) wallataket ∫e figi puh ninck keickede puide pehle 'Sehet an den Feygenbaum vnd alle Bäume'; (Stahl LS I 1641: 18) wallataket ∫e figi puh 'Sehet an den Feygenbaum'; (Gutslaff 1647-1657: 230) figit neihst ohhackeisist; (Gutslaff 1648: 265) neggi ütte Figipuh Teh wehren; Kui om se Figipuh seddamait errakoiwanut; (Göseken 1660: 285) wijhgi 'Feige'; (Göseken 1660: 708) wijhgi (viigimari) 'Feige'; wijhgi puh 'Feigen Baum'; (Vestring 1720-1730: 289) Wiig, -gi | Wigi marri 'Eine Feige'; (Helle 1732: 139) metswigipu 'der wilde Feigenbaum'; (Helle 1732: 207) wigi-pu 'der Feigen-Baum'; (Helle 1732: 208) wiig 'die Feige'; wigi-marri 'die Feige'; (Piibel 1739) Üks nisso ja odra ja wina ja wigi pude ja kranatiouna pude Ma; wata, seäl olli üks korw wigimarjo; (Hupel 1780: 312) wiig, -i (od. wigi marri) r. 'die Feige'; wiji marri; wiji pu d. 'die Feige; Feigenbaum'; (Hupel 1818: 285) wiig, -i r. d.; wiig, wiji d. 'Feige'; (Lunin 1853: 228) wiig, -i r. d.; wiig, wiji d. 'фига'; wiji marri 'винная ягода'; wiji pu 'смоковница'
- Murded: `viigi(leht, -mari, -puu) R; viigi(leht, -mari, -puu) Jäm Khk Muh Rei sporL sporKPõ Plt KJn M Puh San V (EKI MK)
- Eesti leksikonid: Wiedemann 1869: 1524 wīg, wīi, wījä, wīji (d.); wīji-mari 'Feige'; wīgi-pū, wījä-pū (d) 'Feigenbaum'; Wiedemann 1893: 1376 wīg, wīi, wījä, wīji (d.); wīji-mari 'Feige'; wīgi-pū, wījä-pū (d) 'Feigenbaum'; ÕS 1980: 789 viik 'viigimari';
- Saksa leksikonid: Lübben 1888; Schiller-Lübben vige 'Feige'; MND HW I vîge 'Feige, getrocknete Feige'
- Käsitlused: < kasks... (EEW 1982: 3818); < kasks vige (Raun 1982: 203; Ariste 1963: 109; Liin 1964: 62; Ariste 1972: 94); < asks vīge 'viigimari' (EES 2012: 602)
- Läti keel: lt vĩģe [1587 Vyge oges] Feige < mnd. vīge (Sehwers 1918: 49, 82, 164); vīģe Feige < mnd. vîge 'Feige' (Jordan 1995: 109);
- Sugulaskeeled: sm viikuna [Agr fikuna] Ficus carica / Feige < rts, vrd mrts fikon (‹ kasks vīge 'viikuna') (SSA 3: 440); lv vīɢ, vīk-pū, vīgə̑-pū Feige < kasks vige (Kettunen 1938: 492); lv vīgõdpū viigipuu; vīģeskoks; vīgõmǭŗa viigimari; vīģe; vīgõz viik; vīģe (LELS 2012: 364)